การที่คนเราหลงใหล หลงโกรธ หลงผิด และหลงทำผิด ก็เพราะขาดวัคซีนทางจิต มิได้ฉีดเชื้อหรือภูมิต้านทานไว้ก่อน ดังท่านกว่าว่า “ถ้าสติมาปัญญาจะเกิด ถ้าสติเตลิดจะเกิดปัญหา” มักเห็นผิดเป็นชอบ โดยธรรมชาติมนุษย์ไม่มีดีมีเลว ดุจผ้าขาวบริสุทธิ์ แต่ผ้าขาวต้องเศร้าหมอง ก็เพราะธุลีละอองมันจับ คนชั่วก็เพราะถูกความชั่วคือกิเลสมันจับใจ การจะทำคนให้เป็นคนดีจึงต้องทำลายความชั่ว (กิเลส) ให้หมดไป ทางโลกมุ่งทำลายคนชั่ว แต่ทางธรรมมุ่งให้ทำลายความชั่ว เรียกว่า ทำลายความเป็นศัตรู (ความคิด) มิใช่มุ่งทำลายคนเป็นศัตรู (ตัวคน)
ปกติวิสัย คนทั่วไปมักจะประพฤติธรรมในทางไม่ถูกต้อง เช่น พระพุทธเจ้าสอนให้มีหิริโอตตัปปะ รู้จักละอายชั่วกลัวบาป การณ์มักจะตรงกันข้าม เวลาทำดีมักอาย แต่ทำฉิบหายมักกล้า จะไหว้พระสวดมนต์ ประพฤติซื่อสัตย์สุจริต คิดเสียสละ กราบพ่อไหว้แม่ฯ กลับเห็นว่าเชย เป็นเรื่องน่าอาย แต่ดื่มเหล้าเข้าบาร์ ทรยศคดโกงเอาเปรียบเพื่อนบ้านกลับเห็นเป็นทันสมัย เป็นเรื่องได้เปรียบ น่ายกย่อง ยามผิดพลาดก็ปกปิด ชอบให้อภัยตนเองจนกลายเป็นนิสัย ดังมีคำพูดติดปากว่า “ไม่เป็นไรๆ” เช่น...
เมื่อเราจับกลุ่มนินทาผู้อื่น เราคิดว่า เป็นการวิพากย์วิจารณ์
เมื่อคนอื่นจับกลุ่มนินทาเรา เราคิดว่า เป็นการนินทา
เมื่อเราใช้จ่ายอย่างไม่อั้น เราคิดว่า เป็นคนกว้างขวาง
เมื่อคนอื่นใช้จ่ายอย่างไม่อั้น เราคิดว่า เขาเป็นคนสุรุ่ยสุร่าย
เมื่อเราตระหนี่ เราคิดว่า เราเป็นคนมัธยัสย์
เมื่อคนอื่นตระหนี่ เราคิดว่า เขาเป็นคนขี้เหนียว
เมื่อเราเสียเปรียบผู้อื่น เราคิดว่า เราเป็นคนซื่อสัตย์
เมื่อคนอื่นเสียเปรียบ เราคิดว่า เขาเป็นคนโง่
เมื่อเราได้เปรียบคนอื่น เราคิดว่า เราเป็นคนฉลาด
เมื่อคนอื่นได้เปรียบเรา เราคิดว่า เขาเป็นคนโกง
เมื่อเราทำผิด เราคิดว่า เป็นความพลั้งเผลอ
เมื่อผู้อื่นทำผิด เราคิดว่า เขาเป็นคนเซ่อ
เมื่อเรานอนมาก เราคิดว่า เป็นการพักผ่อน
เมื่อผู้อื่นนอนมาก เราคิดว่า เขาเกียจคร้าน
เมื่อเราทานอาหารได้มาก เราคิดว่า เป็นการเจริญอาหาร
เมื่อผู้อื่นทานมาก เราคิดว่า เขาไม่รู้จักประมาณ
เมื่อเราเผลอผายลม เราคิดว่า เลือดลมเดินดี
เมื่อผู้อื่นเผลอผายลม เราคิดว่า เขาเป็นคนไม่มีมารยาท
คนเรามักจะเผลอเข้าข้างตนเองอยู่ตลอดเวลา ดังท่านประพันธ์ไว้ว่า...
โทษคนอื่น มองเห็น เช่นภูเขา
โทษของเรา มองเห็น เท่าเส้นขน
ลมคนอื่น เหม็นเบื่อ เราเหลือทน
ลมของตน ถึงเหม็น ไม่เป็นไรฯ
พระพิจิตรธรรมพาที (ชัยวัฒน์ ธมฺมวฑฺฒโน)