ท่านพระลกุณฏกภัททิยะ* เกิดในตระกูลมั่งคั่ง ในพระนครสาวัตถี ครั้งหนึ่งท่านพร้อมด้วยอุบาสกเป็นอันมากไปเฝ้าพระบรมศาสดาที่เชตวันมหาวิหาร ได้ฟังธรรมเทศนาของพระองค์แล้ว เกิดศรัทธาเลื่อมใสอยากจะบวชในพระธรรมวินัย
ครั้นได้บวชสมความประสงค์แล้ว อุตส่าห์เล่าเรียนพระธรรมฐานในสำนักของพระบรมศาสดา บำเพ็ญเพียรในวิปัสสนากรรมฐานไม่นานก็ได้บรรลุพระโสดาปัตติผล ท่านยังเป็นเสขบุคคลอยู่
ครั้นกาลต่อมาท่านได้เข้าไปหาพระสารีบุตร ได้นั่งสนทนาธรรมีกถา กันโดยอเนกปริยาย เมื่อนั่งสนทนาอยู่จิตของท่านก็หลุดพ้นจากอาสวะ ไม่ถือมั่นด้วยอุปาทาน ท่านได้บรรลุพระอรหัตตผลเป็นพระอเสขบุคคลในพระศาสนา
ท่านพระลกุณฏกภัททิยะนั้นปรากฏว่าเป็นคนมีรูปร่างเล็ก และต่ำเตี้ย ถ้าใครไม่เคยรู้จัก และไม่เคยเห็นท่านมาก่อน จะไม่รู้เลยว่าเป็นพระ คิดว่าเป็นสามเณร ดังมีเรื่องเล่าว่า ครั้งหนึ่งท่านมาเฝ้าพระบรมศาสดาแล้วหลีกไป ในเวลานั้นภิกษุผู้อยู่ในป่าประมาณ ๓๐ รูป เข้าไปเฝ้าพระบรมศาสดา ได้เห็นท่านหลีกไปเหมือนกัน
พระบรมศาสดาตรัสถามภิกษุเหล่านั้นว่า พวกเธอเห็นพระเถระรูปหนึ่งเดินไปจากที่นี่บ้างไหม? พวกภิกษุกราบทูลว่า ไม่เห็นพระพุทธเจ้าข้า พระพุทธองค์ตรัสถามย้ำว่า เห็นมิใช่หรือ ? พวกภิกษุทราบทูลว่า เห็นแต่สามเณรรูปหนึ่งพระพุทธเจ้าข้า พระพุทธองค์จึงตรัสยืนยันว่า นั่นแหละพระเถระ ไม่ใช่สามเณร พวกภิกษุต่างถวายความคิดเห็นในทำนองเดียวกันว่า เล็กเหลือเกินพระพุทธเจ้าข้า
ท่านพระลกุณฏกภัททิยะนี้ ปรากฏว่าเป็นผู้พูดไพเราะเสนาะโสดแก่ผู้ฟัง เหตุดังนั้น พระบรมศาสดาจึงทรงยกย่อง สรรเสริญท่านว่า เป็นผู้เลิศกว่าภิกษุทั้งหลาย ฝ่ายข้างมีเสียงไพเราะ เมื่อท่านดำรงเบญจขันธ์อยู่โดยสมควรแก่กาลแล้วก็ดับขันธปรินิพพาน.
*ลกุณฏกภัททิยเถระ ในธรรมบทเคยแปลกันมาว่า พระเถระอยู่พระนครภัททิยะ ชื่อว่า ลกุณฏกะ โดยนัยนี้ได้ความว่า เดิมท่านชื่อว่า ลกุณฏกะ แต่อาศัยที่ท่ายอยู่ภัททิยนคร มหาชนจึงเรียกชื่อท่านผสม
