ท่านพระโตเทยยะ เป็นบุตรของพราหมณ์ ในนครสาวัตถี เมื่อเจริญวัยแล้วได้ไปฝากตัวเป็นศิษย์ศึกษาเล่าเรียนศิลปวิทยาในสำนักของพราหมณ์พาวรี ผู้เป็นปุโรหิตของพระเจ้าปเสนทิโกศล ครั้นต่อมาพราหมณ์พาวรี มีความเบื่อหน่ายในฆราวาส จึงทูลลาพระเจ้าปเสนทิโกศลออกจากตำแหน่งปุโรหิต เมื่อได้รับพระบรมราชานุญาตแล้ว ได้ออกบวชเป็นชฏิลประพฤติพรตตามลัทธิของพราหมณ์ ตั้งอาศรมอยู่ที่ฝั่งแม่น้ำโคธาวารี ที่พรมแดนแห่งเมืองอัสสกะ และอาฬกะต่อกัน เป็นคณาจารย์ให้ญ่บอกไตรเพทแก่หมู่ศิษย์

โตเทยยมานพอยู่ในจำนวนมาณพ ๑๖ คน ที่พราหมณ์พาวรีผูกปัญหาให้ไปทูลถามพระบรมศาสดา ซึ่งประทับอยู่ที่ปาสาณเจดีย์ แคว้นมคธ

โตเทยยมาณพทูลขอโอกาสถามปัญหา ครั้นพระบรมศาสดาทรงอนุญาตแล้ว ได้ทูลถามปัญหาเป็นคนที่เก้าว่า

โตเทยยมาณพ : กามทั้งหลายไม่ตั้งอยู่ในผู้ใด ตัณหาของผู้ใดไม่มี และผู้ใดข้ามล่วงความสงสัยเสียได้ ความพ้นของผู้นั้นเป็นเช่นไร ?

พระบรมศาสดา : ความพ้นของผู้นั้นจะไม่เปลี่ยนเป็นอย่างอื่นอีก (อธิบาย ผู้นั้นพ้นจากกาม ตัณหา และความสงสัยแล้ว กามก็ดี ตัณหาก็ดี จะกลับเจริญขึ้น ผู้นั้นไม่ต้องพากเพียรพยายามเพื่อจะทำตนให้พ้นไปอีก ความพ้นของผู้นั้นเป็นอันคงที่ ไม่แปรผันเป็นอย่างอื่น)

โตเทยยมาณพ : ผู้นั้นเป็นคนมีความทะเยอทะยาน หรือไม่มี เป็นคนมีปัญญาแท้ หรือเป็นแต่ใช้ปัญญาทำให้ตัณหา และทิฎฐิเกิดขึ้น ข้าพระองค์จะรู้จักท่านผู้เป็นมุนีนั้นได้อย่างไร ของพระองค์ตรัสบอกแก่ข้าพระองค์เถิด ?

พระบรมศาสดา : ผู้นั้นเป็นคนไม่มีความทะเยอทะยาน จะเป็นคนมีความหวังทะเยอทะยานก็หาไม่ เป็นคนมีปัญญาแท้ จะไม่ใช้ปัญญา ก่อให้เกิดตัณหาทิฏฐิ ท่านจงรู้จักมุนีว่า คนไม่มีกังวล ไม่ติดอยู่ในกามภพอย่างนี้เถิด

พระบรมศาสดาทรงพยากรณ์ปัญหาจบลง โตเทยยมาณพได้สำเร็จพระอรหัตตผล เมื่อจบโสฬสปัญหาพยากรณ์แล้ว โตเทยยมาณพพร้อมด้วยมาณพสิบห้าคนทูลขออุปสมบทในพระธรรมวินัย พระองค์ก็ทรงอนุญาตให้เป็นภิกษุด้วยวิธี เอหิภิกขุอุปสัมปทา

ท่านพระโตเทยยะดำรงชนมายุสังขารอยู่โดยสมควรแก่กาลแล้ว ก็ดับขันธปรินิพพาน