การพิจารณาเกี่ยวกับสิ่งที่ผ่านมานั้นเป็นเรื่องมองอดีต ในการมองอดีตนี้ เราอาจจะเห็นว่ามีอะไรที่ไม่เหมาะสม มีข้อบกพร่องเป็นต้น ซึ่งจะทำให้เราต้องมีท่าทีต่ออดีตอย่างใดอย่างหนึ่ง ในที่นี้จึงควรจะกล่าวถึงท่าทีของจิตใจต่อเรื่องอดีตไว้

การที่เราพบเห็นข้อบกพร่องของอดีตนี้ มิใช่หมายความว่าเรามองหาข้อบกพร่องของอดีต เพื่อเอามาด่าว่าคนรุ่นก่อน แต่การที่เราทำอย่างนี้ก็เพราะเป็นวิสัยของคนที่ไม่ประมาท คือ ตามปกติคนที่ไม่ประมาทนั้น ย่อมคอยสำรวจตรวจตราตัวเองว่าตนมีอะไรบกพร่อง มีจุดอ่อนอะไรบ้าง แล้วก็พยายามแก้ไขปรับปรุงทำให้เกิดความดีงามเต็มเปี่ยมสมบูรณ์ ถ้าทำด้วยความรู้สึกอย่างนี้ แม้เราจะติว่าอดีตมีความบกพร่องอะไรบ้าง ก็ไม่มีปัญหา ไม่มีความเสียหาย ท่าทีอีกอย่างหนึ่งก็คือ

การมองอดีตที่บกพร่องนั้น โดยถือว่าเป็นเรื่องของเราเอง วัฒนธรรมที่เคยมีความผิดพลาดบกพร่องเกิดขึ้นบ้าง มีคนเก่าบางคนบางสมัยทำเสียหายไว้บ้างนั้น เป็นเนื้อเป็นหนังอยู่ในตัวของเราเอง ไม่ใช่คนอื่นพวกอื่น การมองอดีตไม่ใช่เรื่องของการที่จะไปด่าว่าใคร ๆ ที่ไหน แต่เป็นการพิจารณาทบทวนเรื่องภายในของตัวเราเอง การพิจารณาสำรวจตนเองนั้นเป็นสิ่งที่ดี มีแต่จะทำให้เกิดความเจริญก้าวหน้า ถ้าตั้งทัศนคติอย่างนี้ไว้แล้วก็ไม่น่าจะมีปัญหา มีแต่จะก่อให้เกิดผลในทางที่ดี

หนังสือ จริยธรรมสำหรับคนรุ่นใหม่
โดย สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (ป. อ. ปยุตฺโต)