ในการฝึกสมาธิภาวนา เราเจริญสติ สัมปชัญญะและอาตาปี (ความเพียรเผากิเลส) ไปพร้อมกัน สมาธิเกิดขึ้นเมื่อธรรมทั้งสามเจริญขึ้นอย่างสอดคล้องกลมกลืนกัน

ในที่นี้สติหมายรวมทั้ง ‘การระลึกรู้’ และ ‘การกำหนดรู้’ ขณะภาวนาเราระลึกรู้คำสอนเกี่ยวกับการปฏิบัติธรรม (เช่น อยู่กับปัจจุบัน ไม่หลงเพลิดเพลินกับความคิดและความทรงจำต่างๆ) พร้อมกับกำหนดรู้ในกรรมฐานที่ตั้งไว้ สติตั้งมั่นอยู่ในกรรมฐานนั้น ไม่ปล่อยให้พร่าเลือนหรือคลาดไป

สัมปชัญญะเป็นธรรมฝ่ายปัญญา เป็นอาการของสัมมาทิฏฐิ หมายถึงการตื่นรู้ เข้าใจว่าเรากำลังอยู่ตรงไหน อย่างไร และตระหนักรู้ในแต่ละขณะว่ากุศลธรรมหรืออกุศลธรรมมีอยู่หรือไม่มีอยู่

อาตาปีมีความหมายเดียวกับสัมมาวายามะ คือ ความมุ่งมั่นพากเพียรที่จะป้องกันและละอกุศลธรรมในใจ รวมทั้งเพียรสร้างและรักษากุศลธรรมในใจ

ธรรมะคำสอน โดย พระอาจารย์ชยสาโร
แปลถอดความ โดย ปิยสีโลภิกขุ