สมาธิ : เรื่องที่ ๒ : ลักษณะของฌาน ๔
โดย : พระอริยคุณาธาร ( ปุสฺโส เส็ง )

พระบาลีอันเป็นหลักฐานแสดงฌาน ๔ นี้มีมากแห่ง และแสดงลักษณะไว้ตรงกันหมดทั้ง แสดงว่า ฌาน ๔ ชั้นนี้ เป็นสมาธิพละ สมาธิสัมโพชฌงค์ และสัมมาสมาธิองค์แห่งมรรค ด้วยพระบาลีมีดัง ต่อไปนี้

๑. ปฐมฌาน " วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกฺชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ " คือ สงัดเงียบจากกาม สงัดเงียบจาก อกุศลธรรม แล้วเข้า ปฐมฌาน ซึ่งมีวิตก มีวิจารมีปีติ และมีสุขเกิดจากวิเวกอยู่

๒. ทุติยฌาน " วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ " คือ ระงับวิตกวิจารแล้วเข้าทุติยฌาน ซึ่งมีความผ่องใสในภายใน มีความปรากฏเด่นเป็นดวงเดียว แห่งจิตใจ ไม่มีวิตกวิจาร มีปีติ และสุขเกิดแต่สมาธิอยู่

๓. ตติยฌาน ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ ยนฺตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ “อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ” คือ สำรอกปีติ แล้วเข้าตติยฌาน ซึ่งเป็นผู้วางเฉย มีสติ สัมปชัญญะและเสวยสุขด้วยกาย ที่ พระอริยเจ้ากล่าวว่า ผู้วางเฉย มีสติ อยู่เป็นสุข ดังนี้

๔. จตุตถฌาน สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิ จตุตฺถํฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ คือ การละสุข ละทุกข์ และดับโสมนัส โทมนัสก่อนนั่นเทียวแล้วเข้าจตุตถฌาน ซึ่งไม่มีสุข ไม่มีทุกข์ มีแต่ อุเบกขากับสติและความบริสุทธิ์ของจิตเท่านั้น